“Yolculuk yapa yapa farklılıkların kaybolduğunu fark ediyor insan: her kent bütün öteki kentlere benziyor sonuçta, biçim,düzen ve uzaklıkları değiş tokuş ediyor aralarında yerler, ‘biçim’siz, ince bir toz bulutu kaplıyor kıtaları…”
“Görünmez Kentler”, Italo Calvino
Bir şehirle kurduğumuz ilişki ne zaman iki yabancının mesafeli soğukluğundan dostça bir sıcaklığa evrilir? Bunun kesin bir yanıtı veya tarifi yok elbette ama en önemli göstergelerinden biri nereye gideceğinizi düşünmeden, bir haritaya ihtiyaç duymadan veya turistik olarak bir şeylere bakma ihtiyacı hissetmeden özgürce şehrin sokaklarını adımlayabilmek olmalı. Yürüme eyleminin zahmetsizce gerçekleştirilmesi: bir yerliyi turistten ayıran en önemli fark. Bu çaba sarf etmeden yürüme eylemi nihayetinde kentleri de birbirine benzetir, bir uyaran olmaktan çıkan kentler sadece yürüyüşümüze bir arka plan oluşturur hale gelirler ki burada farklılıklar artık önemsizdir.
Şu ana kadar yaşadığım kentler dışında bu zahmetsizce yürüme eylemini gerçekleştirebildiğim bir şehir varsa o da Belgrad -ve bir nebze Novi Sad- olmalı. İlk defa Ağustos 2011’de gittiğim Belgrad’a daha sonra en az yedi-sekiz defa gitme fırsatı buldum, daha doğrusu bir şekilde yarattım. Bu, şehrin çok güzel olmasından kaynaklanmıyor, eğer mimari estetik, kültürel canlılık vs. gibi unsurlar değerlendirilecekse şüphesiz çok daha etkileyici kentler mevcut. Beni Belgrad’a ve genel olarak Sırbistan ve eski Yugoslavya topraklarına çeken şey turistik öğelerden çok hem 2011’deki ilk gezimde hem de daha sonrasında sayısız örneğine şahit olduğum bir insani sıcaklık duygusu. Dünya üzerinde başka nerede tesadüfen Led Zeppelin çaldığı için girdiğiniz bir barda elinizde bir kitapla tek başınıza otururken beş dakika sonra kendinizi ellili yaşlarındaki bir trompetçi ve barmenle birlikte bira içerken bulabilirsiniz ki? Ertesi akşam barmenin doğum günü partisine davet edilmekten bahsetmiyorum bile. (Merak edenler ve yolu Novi Sad’a düşecek olanlar için reklamını da yapayım, Caffe Bar Foxtrot.Giderseniz Dule, Sandra ve Maşa’ya selam söyleyin!)
Batı veya Orta Avrupa’da her gün aynı kahveye ve bara gitseniz bile yaşayamayacağınız bir deneyim, o yüzden öğrenciyken trenle yaptığım Batı-Orta Avrupa seyahatindense eski Yugoslavya ülkelerindeki gezilerimi gerçekten iz bırakan ve beni zenginleştiren tecrübeler olarak görüyorum. Musée d’Orsay’da empresyonistlerin tablolarına bakmak, arka planda Eyfel Kulesi ile fotoğraf çektirmek sonuçta çabuk tüketilen aktivitelerdir, bir geziden aklımızda kalan ve bence esas değerli olan insanlarla olan etkileşimlerimizdir.
İlk gezimde beş gün Belgrad’ta kaldıktan sonra Novi Sad’a geçmiş ve orada da birkaç gün kaldıktan sonra otobüsle Polonyalı gezi arkadaşım ile tanışacağım Karadağ’a gitmiştim. Sonraki 15 gün boyunca otostopla Karadağ, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Makedonya ve Arnavutluk’u kapsayan ve spontane gelişen bir rota izledik ve tüm yol boyunca harika insanlarla tanıştık. Gitmeden bir Türk olarak dikkatli olmam gerektiği konusunda uyarıldığım Bosna-Hersek’e bağlı özerk Sırp Cumhuriyeti bölgesinde bile bir çiftçinin yolda yürürken bizi görüp evine davet ettiğini -önce bir kahve fakat ardından akşam yemeği ve geceyi geçirmek üzere- söylemek herhalde Yugoslav insanının sıcaklığı hakkında bir fikir verir. Buna benzer birçok anı ve elbette kurulan yeni arkadaşlıklarla geri döndüğüm geziden sonra neden Sırbistan ve diğer eski Yugoslavya ülkelerine tekrar tekrar gittiğim anlaşılabilir sanıyorum. Tabii bunun için ayrı bir bahane bulmak hiç de fena olmazdı ve nitekim imdadıma satranç turnuvaları yetişti!
Tito’nun Yugoslavyası Sovyetler Birliği’nden sonra dünya satrancının merkeziydi -zaten birçok şehrin ismine satranç turnuvalarından aşina olduğumu ilk gittiğim zaman fark etmiştim- ve bu miras büyük ölçüde kaybedildiyse de elbette tamamen yok olmuş değil. Nitekim bir gün FIDE turnuva takvimini kurcalarken Belgrad ve Niş arasındaki yaklaşık 25.000 nüfusluk bir kasaba olan Paraćin’de 2000 ELO üstü bir açık turnuva düzenlendiğini gördüm ve hemen kaydımı yaptırdım, tabii bu aynı zamanda büyük şehirler haricindeki farklı bir Sırbistan’ı keşfetmek için de iyi bir fırsattı. Kalacak yeri yurtdışına eğer yalnız çıkıyorsam hemen her zaman yaptığım gibi Couchsurfing sitesinden ayarladım, Paraćin’in yaklaşık 10 km uzağındaki bir başka kasaba olan Ćuprija’da (Ivo Andrić’in meşhur “Drina Köprüsü” romanını okuyanlar ćuprija -“çupriya” diye okunuyor- kelimesinin Türkçe “köprü”den geldiğini bilirler, buna benzer Sırpçada binden fazla Türkçe kökenli sözcük mevcut) harika bir konukseverlik anlayışına sahip bir aileye misafir oldum. Belki bir otel kadar rahat değildi ve evin şartları da çok iyi olmayabilirdi ama soğuk bir otel odasındansa bir aile ortamında kalmak, ev halkıyla çat pat Sırpça kelimelerle anlaşmak, beraber adını sanını duymadığım Türk dizileri izlemek kesinlikle farklı bir atmosfer yaratıyor ve fazla hazırlık yapma fırsatı bulunamasa da sağlıklı bir zihin yapısı ve ruh haline sahip olmak bence satranca da olumlu yansıyor.
Turnuva Paraćin’in o zamanlar tek büyük oteli olan Hotel Petrus’ta düzenleniyordu. Suat Atalık’ın bir numaralı seri başı olarak başladığı turnuvada Vovk, Pap, Gleizerov gibi yabancı büyükustaların yanı sıra Damljanović, Cvitan gibi Yugoslav efsanelerini görmek de mümkündü. Tabii o zamanlar henüz Sırbistan Türkiye’den bir satranççı akınına uğramamıştı, günümüzde olduğu gibi dokuz turun sekizinde Türkiye’den oyuncularla oynanmıyordu. Atalık dışında Türkiye’den katılan tek oyuncu bendim.
İlk tur iki numaralı seri başı Ukraynalı büyükusta Yuri Vovk (2584) ile eşleştim. Açılışta aslında her şey güzel gitmişti ama daha sonra oluşan konumu iyi değerlendiremedim ve kaybettim:
İyi bir konumu puana çevirememiş olmak moral bozucu ama neticede bir büyükustaya kaybetmek de normal bir sonuç, dolayısıyla bu mağlubiyetten fazla etkilenmedim. İkinci tur karşıma 2100’lük yerel bir oyuncu çıktı ve nispeten rahat bir şekilde kazanmayı başardım. Tahtada Sveşnikov’a karşı Beyazın en iyimser rüyalarında bile göremeyeceği şu konumun oluştuğunu belirtmek yeterli olur:
Üçüncü turda rakibim daha önce bir İstanbul Satranç Festivali’nden hatırladığım Bulgar GM Petar Drenchev (2506) idi. İskoç’ta bilmediğim bir varyanta giren Drenchev, üstün bir oyunsonu elde etti ancak güzel bir tuzakla rakibimi kandırmayı başardım:
Sanırım Jan Hein Donner, böyle bir kazançtan büyük zevk alırdı! Kötü konumlarda tuzak kurmanın pratik satrancın önemli unsurlarından biri olduğunu unutmamak lazım. Açıkçası bir büyükustayı böyle bir tuzağa düşürebilmek bana da büyük bir zevk vermişti!
Turnuvada ertesi gün boş gündü ve daha önce Belgrad’ta evinde kaldığım Nevena, arabasıyla beni alarak memleketi Kruševac’ı gezdirdi. Lazarica Kilisesi ile meşhur Kruševac (Kruşevats gibi okunuyor), Sırp milliyetçiliği açısından da önemli bir şehir zira 1389’da Kosova Savaşı’nı kaybeden ve daha sonra aziz mertebesine yükseltilen Sırp Çarı Lazar’ın başkenti olma niteliği taşıyor. 1389’un Sırp milli kimliği açısından ne kadar önemli bir tarih olduğunu -Osmanlı İmparatorluğu altındaki aşağı yukarı 400 yıllık bir esaret döneminin başlangıcı- hemen hemen bütün şehirlerde sokakları dolduran duvar yazılarından da görebilirsiniz. Kısa bir şehir turunun ardından Nevena’nın ailesiyle birlikte yemek yiyip bir gece de kaldıktan sonra ertesi gün tekrar turnuvada oynamak üzere Paraćin’e geri döndüm.
Dördüncü turda genç IM Nikola Nestorovic (2436) karşısında şansım yine yaver gitti ve kayıp bir konumdan rakibimin dikkatsizliği sonucu bir puan çıkarmayı başardım:
Böylece beşinci tura 3/4 gibi iyi bir skorla girdim. Ancak rakibim kuvvetli bir Rus IM olan Sergey Matsenko (2460) idi ve siyah taşlarla açılıştan sorunsuz çıkmama karşın nasıl bir planla oynadığımı kestiremediğim oldukça yapay bir hamle yapmam avantajı rakibime vermeye yetti ve daha sonra bazı maceralara karşın Matsenko oyunu kazanmasını bildi:
Sonraki iki tur hemen hemen aynı senaryoya göre gelişti. Her iki oyunda da iyi oynayarak kazanç konumlar elde etmeyi başardım fakat yine her ikisinde de zeitnotta yaptığım hatalarla yarım puanı hediye ettim, gerçi Zlatanović’e karşı kaybetmediğim için de şanslıydım:
4 puanla çıktığım sekizinci turda rakibim FM Ivan Martić’e (2402) karşı Velimirović gibi oynamak isterken aslında doğru olmayan bir taş fedası yapmama karşın rakibim panikleyince taş karşılığı yeterli kompanzasyon elde etmiş oldum ve sonrasındaki oyunun sanırım bir iki yerdeki küçük hatalara karşın güzel bir hücum partisi olduğunu söyleyebilirim:
Sekizinci turun bitiminden sonra organizatör Saša Jevtić’in (Saşa Yevtiç) yanına gittim. Saša, “Biliyorum niye geldiğini” dedi ve ardından hemen FIDE Elkitabı’nı açtı. Son tur eşleşmesinden bağımsız olarak (5/8 ile zaten 2400 üstü bir rakip geleceği kesindi) IM normunu garantilemiştim, GM normu içinse şansım yoktu. Gayet rahat ve sevinçli bir şekilde gurmanska pljeskavicamı yemeye gittim (Pljeskavica: Bir çeşit Sırp hamburgeri) ve ardından Ćuprija’nın yolunu tuttum.
Biraseverlere tavsiyem Niksicko (dark), Zajecarsko ve bulabilirseniz Zagreb’te Velebitsko
Ev sahibim Dalibor, kardeşi ve kız arkadaşı Sandra ile birlikte akşam Dalibor’un çalıştığı “gece kulübü”ne gidecektik. Gece kulübü derken kafanızda Moulin Rouge filan canlanmasın, şehirler arası yol kenarında bahçesinde oto yıkamanın da yapıldığı genişçe bir salona sahip bir bar düşünün. (Aynı yerde Latin dansları gecelerinin de düzenlenmesi benzer ölçekte Türkiye’deki kasabaları düşündüğümüzde aslında yoksulluğuna karşın Sırbistan’ın bazı konularda ne kadar ilerimizde olduğunu gösteriyor. Her Sırbistan dönüşü daha havaalanından eve giderken bile Türkiye’de kamusal alanda ne kadar az kadın olduğunun farkına varıyordum.) Rakijalar ve biraların birbirini kovalamasının ardından -tabii bol bol turbo-folka maruz kaldım- sarhoş olan mekân sahibinin sandalyeleri fırlatıp kırması gibi Kusturica filmlerini aratmayacak sahnelere de şahit olduktan sonra gecenin bir yarısı eve döndük.
Ertesi gün az bir uyku, hafif bir baş ağrısı ve sıfır hazırlıkla ünlü Hırvat büyükusta Ognjen Cvitan’ın (2538) karşısındaydım. Her Şah-Hint oyuncusunun bildiği harika Ftacnik – Cvitan partisinin muzaffer isminin beyaz taşlarla Şah-Hint’e karşı ne yapacağını merak ediyordum:
Böylece turnuvayı 5,5/9 puan ve 2506 ELO performansıyla 16. sırada noktalayarak 2201-2300 ELO aralığındaki en iyi oyuncu için verilen kategori ödülünü de kazanmış oldum. Daha sonra hepsi başarılı geçecek üç turnuva daha oynayacağım Sırbistan’daki ilk turnuvamın öyküsü kısaca böyle. Görüldüğü gibi çoğu zaman iyi bir performans için biraz şansa da ihtiyacınız oluyor ve bir iki oyunda şans yanımda değilse de genel olarak talihli bir turnuva geçirdiğimi de söylemek lazım. Öte yandan şimdi düşündüğümde Sırbistan’da hep iyi performanslar göstermemin sebebinin Yugoslav oyuncuların genellikle reytinglerinin oyun kuvvetlerine göre daha yüksek olmasının yanı sıra bu ülkede kendimi evimde hissetmem de olduğunu düşünüyorum. İyi bir ruh hali ve taze bir zihin özellikle açık turnuvalarda ev hazırlığından bazen daha önemli olabiliyor.
Son olarak yine gezilerim sayesinde öğrendiğim eski Yugoslav rock gruplarından küçük bir seçki.
İlki elbette Yugoslavya’nın Beatles’ı, Goran Bregovic’in gitaristliğini yaptığı Bijelo Dugme (Beyaz Düğme) 80’lerdeki işlerinden bazıları Türkçeye de uyarlandığı için tanıdık gelecektir ama ben daha rock havasındaki ilk iki albümlerini seviyorum:
70’ler Yugoslavyası adeta bir progressive rock cennetidir. Onların arasında bence en iyileri Time, Korni Grupa, Yu Grupa, Indexi, Pop Mašina ve space rockın en iyi gruplarından Igra Staklenih Perli’den kişisel bir seçki:
Nispeten yeni gruplardansa -yeni dediğim 90’lar- canlı da dinlediğim Disciplina kičme (Disciplin A Kitschme) ilginç bir grup:
Son olarak Makedon Vlatko Stefanovski (Leb i Sol’un efsanevi gitaristi) ve Sırp gitarist Miroslav Tadic’ten Anadolu Oyun Havası ile bitirelim: